Urzekające Urzecze

Z komentarza Nadwiślańskiego Urzecza do mojego posta:
"(...) à propos nazwy to gwarowo jest Łurzyce, półgwarowo Urzyce (a nie Łużyc, Urzyc). "U" wymawiano jak "Łu", "rzeka" jak "rzyka", stąd Łu-rzyce = U-rzecze, na U-rzeczu = na Łu-rzycu. Pierwsze zauważenie Urzecza w źródłach to póki co 1737 rok, ale rzeczywiście pojawiło się ono zapewne wraz z olędrami (małe "o" i "ę", bo to grupa gospodarcza nie etniczna, wykształcona na gruncie polskim) w początkach XVII wieku."

Wpisałem, bo póki co sam się gubię w tych zawiłościach fonetyczno-ortograficznych.

Wyspy Świderskie zimą

Wiślane wyspy, które odwiedzam od lat, odkąd wziąłem w ręce cyfrowego Kodaka, leżą na obszarze Urzecza, mikroregionu etnograficznego rozłożonego wzdłuż nurtu Wisły od ujścia Pilicy i Wilgi po warszawskie Siekierki i Saską Kępę. 

Widok o świcie

Zwiastowanie

Do XVIII wieku nikt nie wyodrębniał Urzecza. Dopiero napływający od XVII wieku olędrzy: nadbałtyccy Niemcy, Duńczycy i Holendrzy, biegli w sztuce wydzierania spłachetków ziemi morzu i rzecznym zalewiskom, odcisnęli swoiste piętno na tym zakątku, którego granice wzdłuż rzeki wyznaczały stare skarpy po zachodniej stronie a od wschodu wydmowe tarasy nadzalewowe: otwocki i falenicki.

To też Urzecze - wilanowskie

Wnętrze Urzecza wypełniają, oprócz kapryśnego nurtu Wisły, ujścia jej dopływów: Jeziorki i Wilanówki z lewej, Świdra z prawej i wielu pomniejszych, często okresowych strumieni; ujęte gorsetem wałów i podlegające  zmianom rzeczne roztokowe koryto z archipelagiem wysp i kęp, rozwidleń, zatok; pozostałości starorzeczy i torfowisk, łęgowych lasów i zagajników pod starą skarpą wiślaną; porzucone przeprawy wojskowe dla czołgów, przejścia promowe, nieużywane brody… 

Urzecze świderskie jesienią

Wiosenne wezbranie

I rezerwaty przyrody – siedliska bielików, czarnych bocianów, traczy, czapli, siewkowatych wszelkiej maści, rybitw, zimorodków, oharów, łabędzi, kormoranów, dzięciołów... Niezwykłe przez to, że ustanowione w granicach aglomeracji warszawskiej.

Czarny bocian

Mewa i łódka

Moje pierwsze zdjęcie z nieistniejącego już portalu Panoramio

Gdzieś na Łachach Brzeskich

Czapla łężańska

Po trzecim rozbiorze Urzecze zostało rozcięte na kilkanaście lat. W Gassach ustanowiono komorę celną na przeprawie między Królestwem Prus a Cesarstwem Austro-Węgier. Nieco dalej na północy Wisłę przecinała granica imperialnej Rosji. Po Kongresie Wiedeńskim całe Urzecze przyłączono do zaboru rosyjskiego.

Wisła nieopodal Góry Kalwarii

Jeszcze w XIV wieku Wisła płynęła pod samą skarpą ursynowską i natolińską. Tam, gdzie dzisiaj stoi kościół świętej Katarzyny (nad Potokiem Służewieckim), była przeprawa brodem przez rzekę z punktem poboru myta. Podczas renowacji kościoła odkryto ślady prehistorycznego osadnictwa. Najwyraźniej miejsce miało charakter obronny. Potem Wisła wdarła się we wschodni brzeg, oddając teren pod dzisiejszy Wilanów i Dolny Mokotów.

Wierzba olęderska

Majowe wierzby po ogłowieniu

To nie jedyny kaprys rzeki odnotowany na przestrzeni kilkuset ostatnich lat. Na mapach z XVIII wieku widać, że tereny na południe od Gass w kierunku Obór i Słomczyna były rzecznym korytem.

Typowy pasiak urzecki

Krajobraz Urzecza

Wisła płynęła też pod zamkiem w Czersku. Kiedy nurt przemieścił się na wschód, powstała obszerna Kępa Radwankowska, oddzielona od wału przeciwpowodziowego i czerskiej równiny wątłą odnogą starorzecza.

Ujście Jeziorki

Dolny bieg Jeziorki od Konstancina-Jeziorny do ujścia wyznaczał granicę rzecznego półwyspu. Dzisiaj obwałowana Jeziorka płynie zupełnie inaczej niż jeszcze w XIX wieku, kiedy stanowiła historyczną granicę między mazowieckimi księstwami: płockim a czerskim.

Kto chce wiedzieć więcej na ten temat, niech sięgnie po książkę Łukasza Stanaszka „Nadwiślańskie Urzecze”, albo niech zagląda na bloga: http://konstancinjeziorna.blox.pl/html. Skrywający się za nickiem „ksunder” autor przekopał mnóstwo archiwaliów poświęconych Urzeczu. Bogactwo informacji każe przypuszczać, że ksunderem niejedna osoba.

Z przeprawy w Gassach

Wschód nad przeprawą promową w Gassach

Oskar Kolberg w swoich wędrówkach po Mazowszu dostrzegł we wsiach Urzecza wokół Czerska cechy, które wyodrębniały je z otaczającego Mazowsza: przekształcony krajobraz z ogławianymi wierzbami wzdłuż nasypów, miedz i dróg; muzykę, przyśpiewki, tańce (w tym charakterystyczny dla Kurpiów szot, pochodzący rzekomo od Szkotów, inaczej oryl); stroje (tzw. wilanowskie); sposób gospodarowania przyniesiony przez olędrów i determinowany zmiennością samej Wisły; wielowyznaniowość; przemożny wpływ wielokulturowych kontaktów z orylami (flisakami), załogami szkut, łodzi i barek, kupcami przemierzającymi gościńce ze wschodu na zachód przez brody i przeprawy promowe…

W klimatach kolbergowskich

Urzecze cieszyło się pewną autonomią. Trudno dostępna i zmienna Wisła sprzyjała łurzyczokom podczas okupacji hitlerowskiej. Nocą spławiali do Warszawy żywność. Niemcy początkowo próbowali kontrolować przemyt, ale po potyczkach z miejscowymi odpuścili. Woleli zawrzeć swoisty rozejm (strzelając bardziej na postrach niż do konkretnego celu), zamiast bez przerwy oglądać się za siebie. Po inwazji na Związek Radziecki mieli już inne problemy niż walkę z lokalnym czarnym rynkiem. 

Coś niecoś napomknął na ten temat Igor Newerly w relacji ”Auf Wiedersehen Tschlowiek” w książce „Za Opiwardą za siódmą rzeką”, opisując jednoosobową wyprawę kajakiem po okupacyjną kontrabandę aż do Sanu w czerwcu 1941 roku.

Wisła gdzieś pod Dębówką

Sierpniowa Wisła

Lato w Gassach

Wędkowanie o świcie

Urzecze urzeka